1. Thông tin chung
1.1. Xuất xứ quy trình
Quy trình sản xuất cây trồng dựa trên kết quả thực hiện các đề tài nghiên cứu; tổng kết từ thực tiễn sản xuất cây Đẳng sâm trên địa bàn tỉnh; tham khảo các quy trình từ các chương trình, dự án đã thực hiện.
1.2. Phạm vi, đối tượng áp dụng
Quy trình này áp dụng cho tổ chức, cá nhân sản xuất cây Đẳng sâm trên địa bàn tỉnh Sơn La.
2. Nội dung quy trình
2.1. Yêu cầu về điều kiện ngoại cảnh
Cây ưa ẩm, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng, nhất là khi còn nhỏ; thường mọc lẫn với các loại cỏ thấp ở ven rừng kín thường xanh ẩm. Trên các trảng sau nương rẫy và còn thấy bên các hốc đá ven rừng núi đá vôi. Độ cao phân bổ từ 600-1500 m
Cây lâu năm, sau mùa hoa quả toàn bộ phần trên mặt đất tàn lụi vào mùa đông, đến mùa xuân năm sau từ phần đầu củ dưới mặt đất mọc lên 1-2 chồi thân mới. Cây sinh trưởng phát triển mạnh trong mùa mưa ẩm, đến giữa hoặc cuối mùa thu bắt đầu có hoa. Trong tự nhiên, cây mọc từ hạt thường sang năm tuổi thứ 2 mới ra hoa quả, song cá biệt có cây có hoa ngay trong năm đầu tiên.
2.2. Kỹ thuật trồng, chăm sóc
2.2.1. Lựa chọn vùng trồng
Chọn vùng đất tương đối màu mỡ và ẩm, hoặc đất sau nương rẫy, dưới tán cây gỗ, đất tơi xốp, không lẫn sỏi đá ở độ cao từ 700-1200 m so với mực nước biển. Đất có độ pH từ 4.0-5.5, độ dốc dưới 300 có khí hậu mát mẻ, khu vực trồng không bị ngập úng, dễ thoát nước khi có mưa lớn, gần với nguồn nước để thuận tiện cho việc tưới cho cây trồng.
Đẳng sâm thích nghi với khí hậu mát mẻ ở vùng miền núi, cây phát triển tốt ở nơi có nhiệt độ trung bình từ 15-180C; lượng mưa hàng năm từ 1500-2800 mm.
Trong điều kiện mát mẻ cây sinh trưởng nhanh, ở những vùng nóng cây phát triển chậm hơn.
2.2.2. Giống và kỹ thuật nhân giống
- Nhân giống tử hạt: Hạt được ngâm trong nước lã với khoảng thời gian là 8h và ủ trong túi vải 12h, sau đó đem gieo. Cách gieo hạt: hạt giống được gieo đều trên mặt luống vườn ươm với lượng gieo từ 0.27-0.3 g hạt/m2 (2.7-3kg hạt/ha). sau đó phủ một lớp đất mỏng lên trên. Tuỳ theo điều kiện thời tiết chú ý tưới giữ ẩm cho vườn ươm và làm cỏ dại, làm giàn tre phòng trừ sâu bệnh hại kịp thời. Cây sau 3 tháng gieotrên luống ươm ra 6-8 lá, cao 8-10 cm có thể mang đi trồng. Nếu làm đất chưa kịp có thể gieo vào bầu.
- Nhân giống từ đầu củ: Tận dụng các đầu củ sau khi về thu hoạch về và đã được cắt phần dưới làm nguyên hiệu sản xuất thuốc. Chọn và cắt đầu củ không bị sâu bệnh hay dập nát. Độ dài của đầu củ sau khi cắt dài từ 2-3 cm, đường kính đầu củ từ 0.5-2cm, giâm vào tháng 2 hàng năm.
2.2.3. Thời vụ trồng
- Vụ xuân: Gieo tháng 2-3, trồng vào tháng 5-6
- Vụ thu: Gieo tháng 9-10, trồng vào tháng 2-3 năm sau
2.2.4. Kỹ thuật làm đất
- Làm đất: Đất được cày lật, phơi ải để diệt bớt côn trùng và cỏ dại trước khi trồng 30 ngày; sau đó bón vôi và bừa đất lại cho kỹ, làm đất nhỏ và tơi xốp thu gom sạch cỏ dại. Đất phải đảm bảo thoát nước tốt vào mùa mưa và giữ ẩm và mùa khô
- Lên luống: Cao 30-35 cm, mặt luống rộng 80cm, rãnh 30cm, nếu trồng trên đất dốc phải làm luống theo đường đồng mức để tránh xói mòn đất, thoát nước nhanh sau khi mưa. Ngoài ra, sau khi lên luống và bón phân lót xong có thể dùng màng nilon phủ luống để hạn chế cỏ dại.
2.2.5. Mật độ và khoảng cách trồng
Mật độ 84.000 cây/ha, khoảng cách trồng 20 x 20 cm.
2.2.6. Kỹ thuật trồng
Chọn cây đủ điều kiện xuất vườn, trước khi nhổ cây để trồng nên tưới ẩm cho vườn ươm để khi đánh cây tránh làm đứt rễ, cây bầu phải xé túi bầu trước khi trồng.
Khi trồng đặt cây giống vào giữa hốc đã xác định mật độ, khoảng cách, dùng tay nhẹ nhàng vun đất xung quanh cây, chỉ lấp kín phần gốc rễ, sau đó ấn chặt đất. Trồng xong phải tưới nước ngay để cố định cây và giữ ẩm cho cây nhanh hồi xanh.
2.2.7. Phân bón và kỹ thuật bón phân
Đẳng sâm trồng từ 2.5-3 năm mới cho thu hoạch, thường trồng Đẳng sâm vừa thu hoạch giống vừa thu dược liệu
- Lượng phân bón cho 1ha: Phân hữu cơ sinh học 3000kg/ha, 450-500kg Urê, 500-600kg Super lân, 200-250kg Kali, 500kg vôi bột
- Phương pháp bón:
+ Bón lót toàn bộ lượng phân hữu cơ sinh học và 1/3 lượng phân lân, trộn đều bổ theo hốc sau đó lấp đất lại
+ Bón thúc
Năm thứ 1: bón 1/3 lượng đạm+1/3 lượng phân Kali
Năm thứ 2: bón 1/3 lượng đạm+1/3 lượng phân Kali và 1/3 lượng phân lân.
Năm thứ 3: bón 1/3 lượng đạm+1/3 lượng phân Kali và 1/3 lượng phân lân.
Lưu ý: bón lót toàn bộ phân hữu cơ sinh học, 1/3 phân lân hạn chế bón sau khi đã cắm giàn; riêng phân đạm, lân, kali bón định kỳ mỗi năm bón 3-4 lần, kết hợp với các lần làm cỏ xới xáo bón bằng cách đánh rạch và rắc phân đều theo hàng, cách gốc 5-10 cm, sau khi bón vun đất phủ kín phân bón hoặc hòa nước tưới.
2.2.8. Kỹ thuật chăm sóc
- Trồng dặm: sau trồng khoảng 7 ngày, cây đã hồi xanh, mọc đều thì kiểm tra, nếu có cây chết hoặc bị sâu bệnh hại cần tiến hành trồng dặm ngay để đảm bảo mật độ, khoảng cách theo quy định
- Làm giàn: Cây trồng cao khoảng 25-30 cm tiến hành làm giàn cho cây leo dùng tre, nứa, sặt, hóp để làm giàn. Chiều cao của giàn cao khoảng 1.5m, vót nhọn một đầu cắm xuống đất gần với gốc của cây trồng; cắm giàn leo hình chữ A, điểm giao nhau của chữ A cao khoảng 1.2m, dùng dây vải hoặc dây thép để cố định cho giàn leo được chắc chắn, ở chiều cao 1m buộc các thanh ngang để giàn không bị xô ngang, không nên làm giàn quá cao so với hướng dẫn gây lãng phí và dễ bị đổ nếu có mưa bão lớn và quá trình thu hoạch sau này
- Tưới nước: Đẳng sâm là cây ưa ẩm nhưng không chịu được ngập úng vì vậy phải thường xuyên theo dõi chế độ nước tưới sao cho đủ ẩm trên ruộng đồng ruộng đảm bảo từ 70-80% độ ẩm tối đa trên đồng ruộng. Khi bị khô hạn phải tưới nước kịp thời, có thể dùng ô doa tưới nước lên mặt luống (điều kiện thuận lợi có thể sử dụng phương pháp tưới ngấm) không nên để nước tồn đọng ở rãnh. Khi trời mưa cần khơi rãnh và tiêu hết nước trong rãnh để tránh ngập úng.
- Làm cỏ: Thường xuyên theo dõi và tiến hành làm cỏ xới xáo thủ công tuyệt đối không sử dụng thuốc diệt cỏ và các loại trong danh sách bị cấm sử dụng hoặc hạn chế sử dụng. Chỉ sử dụng thuốc bảo vệ thực vật khi cần thiết, khi sử dụng phải tuân thủ theo nguyên tắc 4 đúng.
2.2.9. Quản lý sinh vật hại
Sử dụng biện pháp phòng trừ tổng hợp IPM để quản lý sâu bệnh hại trên ruộng Đẳng sâm, hạn chế tối đa việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật đặc biệt không sử dụng thuốc có nguồn gốc hóa học và các thuốc bị cấm. Đẳng sâm thường bị sâu xám, rệp, bệnh lở cổ rễ cần tiến hành thường xuyên kiểm tra định kỳ để có biện pháp xử lý kịp thời.
- Đối với sâu xám khi mật độ sâu phá hoại còn thấp có thể dùng tay bắt sâu vào các buổi sáng sớm hay chiều tối hoặc dùng bẫy chua ngọt để bắt bướm. Tuy nhiên nếu bị hại nặng có thể dùng thuốc, khi sử dụng thuốc thì phải cân nhắc kỹ theo nguyên tắc 4 đúng và nhớ đọc kỹ hướng dẫn sử dụng trước khi phòng trừ.
- Đối với rệp: Để phòng trừ cần nhổ sạch cỏ dại, thu gom sạch sẽ tàn dư của cây ở vụ trước khi cây bước vào giai đoạn ngủ đông, nếu mật độ cao có thể dùng thuốc có nguồn gốc sinh học để phòng trừ
- Bệnh lở cổ rễ: Thường xuyên kiểm tra đồng ruộng, loại bỏ và tiêu hủy những cây con bị nhiễm bệnh để tránh lây lan, khi bệnh hại nặng có thể dùng một số loại thuốc trừ nấm, sử dụng vôi bột rắc vào thân, cành, lá.
2.3. Thu hoạch, sơ chế
Thông thường vào tháng 12-1 năm sau (dương lịch) sau khi cây đã được thu hái hết quả và toàn thân bị bị rụng hết lá. Trước khi thu hoạch cần dỡ bỏ giàn leo sauđó dùng cuốc, thuổng để đào (đào sâu tránh xây xát làm đứt rễ, củ).
Để đạt được năng suất chất lượng tốt cần phải chú ý tránh thu cây sau những đợt mưa kéo dài lúc đó hàm lượng hoạt chất thấp mà tỷ lệ nước trong dược liệu cao nên thu hoạch dược liệu vào những ngày nắng to có điều kiện phơi sấy đảm bảo chất lượng dược liệu tốt, không được thu dược liệu sau khi bón phân hoặc phun thuốc bảo vệ thực vật phải cách ly ít nhất 4-5 tuần trước khi thu hoạch.
Nhật bỏ lá cây và cỏ rác bị lẫn vào khi thu hái, cắt bỏ phần gốc thân còn lại và cắt bỏ các rễ con rửa bằng nước sạch 2 lần cho hết đất cát, vớt ra rổ hoặc dán thưa cho rút hết nước trước khi đem phơi và tiêu thụ./.